Het woordenboek van de dood

Rond Halloween zie je ze overal opduiken: mensen die zich verkleden als Magere Hein. Maar waar komt die vandaan? En welke uitdrukkingen over sterven kennen we nog?

Ton den Boon, de  Nederlandse hoofdredacteur van de Dikke Van Dale, werkt aan een woordenboek waarin hij allerlei woorden en uitdrukkingen rond de dood verzamelt. “‘Magere Hein’ gebruiken we al lang. Het begrip komt vrijwel zeker uit het Duits. Daar sprak men in de achttiende eeuw al van ‘Freund Hein’ (‘vriend Hein’). Door zijn typische attributen kennen we hem ook onder aliassen als ‘knekelman’, ‘zeisenman’ of ‘benenman’. Hij is dezelfde persoon als ‘Pietje de Dood’.”

Ook ‘Pierke Pierlala’ is een naam waarmee de dood in sommige streken benoemd wordt. Maar niet in Gent, daar is Pierke een clown. Den Boon: “Dat komt omdat de dood geassocieerd wordt met de omgekeerde wereld. En dat heeft dan weer een link met carnaval. Het zijn twee aspecten die terugkomen in die ene naam.”

De pijp aan Maarten

Ton den Boon heeft al heel wat uitdrukkingen verzameld voor zijn boek. Die kun je clusteren rond een bepaald perspectief op de dood.

• Verzachtende uitdrukkingen: ‘de schepper ontmoeten’, ‘de eeuwigheid ingaan’.
• Metaforen in verband met ‘vertrekken’: ‘de aarde verlaten’, ‘het hoekje omgaan’, ‘er tussenuit piepen’, ‘met stille trom vertrekken’, ‘de kraaienmars blazen’.
• Beelden rond ‘inslapen’ of ‘sluimeren’. Den Boon: “De god van de dood en de god van de slaap waren zelfs tweelingbroers bij de oude Grieken.”
• Ook veel grappige eufemismen. “De dood is een taboeonderwerp, en dus wordt er veel over geschertst.” Voorbeelden zijn dan: ‘een zandwinkeltje beginnen’, ‘grondheer worden’.
• Er zijn ook veel uitdrukkingen rond de dood die te maken hebben met het beëindigen van een activiteit: ‘de pijp aan Maarten geven’, ‘zijn klompen wegzetten’, ‘zijn paraplu opvouwen’, ‘het bijltje erbij neerleggen’, ‘stoppen met roken’, ‘zijn lepel wegsmijten’.

Ton den Boon is voor zijn boek trouwens nog steeds op zoek naar synoniemen, mooie metaforen of literaire citaten die te maken hebben met de dood. Zelf ook ideeën? U kunt hem bereiken via tdb@taalbank.nl.